Europa - między Wschodem, a Zachodem Kraków

Europa między Wschodem a Zachodem Europa – między Wschodem a Zachodem Normana Daviesa to niesamowita podróż po świecie historii, sztuki i literatury. Wyprawa, podczas której naszym przewodnikiem jest niezwykły erudyta, doskonały pisarz, a przede wszystkim wielki historyk. Norman Davies Znany ze swojego zamiłowania do przełamywania utartych schematów, czyni to także na kartach tej książki. Dowiemy się z niej, dlaczego historia „cywilizacji zachodniej” nie jest tym samym co historia Europy, w czym Australia jest podobna do Syberii i dlaczego nie zdajemy sobie sprawy, że Niemcy przez ostatnie tysiąc lat byli najlepszymi przyjaciółmi Polaków. Autor zdradzi nam źródła swoich inspiracji oraz sekrety historycznego i pisarskiego warsztatu. To wielka gratka zarówno dla miłośników książek Normana Daviesa, jak i dla tych, którzy przygodę z nimi dopiero zaczynają Spis treści książki Europa między Wschodem a Zachodem Wstęp do II wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Prolog: Legenda o Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Część pierwsza HISTORYK MIĘDZY WSCHODEM A ZACHODEM Idea Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Uprawnione porównania, fałszywe kontrasty: Wschód i Zachód w najnowszej historii Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 „Cywilizacja zachodnia” a historia Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Część druga KORZENIE HISTORYKA Sicut lilium: historia w Magdalen College . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Historia, język i literatura: podróż w nieznane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Część trzecia ZADANIA HISTORYKA Roller coaster: jak rodziła się Europa. Rozprawa historyka z historią . . . . . . . . . . 151 Nie na zawsze Anglia: europejska historia Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . 173 Niezrozumiane zwycięstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Część czwarta HISTORIE HISTORYKA Europa za morzami i stepami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Tysiąc lat kameraderii polsko-niemieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Wątek islamski w historii Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Wątek żydowski w historii Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Część piąta POGLĄDY HISTORYKA Historia a polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Wzrost nowych mocarstw światowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Postscriptum: Czekając na obiad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Fragment książki Prawy brzeg Dunaju stanowił przez stulecia północną granicę cesarstwa rzymskiego. Oznacza to, że hotel Gellért, w którym większość tutaj obecnych spędziła noc, został zbudowany na niegdysiejszym terytorium cesarstwa. Z kolei położony naprzeciw hotelu Gellért po drugiej stronie rzeki Uniwersytet Ekonomiczny w Budapeszcie, gdzie odbywa się niniejsza konferencja, stanął na ziemiach, które nigdy do Rzymu nie należały. Przekraczając rano most Wolności, przeszliśmy z Budy do Pesztu. Tysiąc sześćset czy tysiąc siedemset lat temu podróżny przeprawiający się przez Dunaj w tym samym kierunku opuszczałby przytulne przedmieścia rzymskiego Aquincum, wkraczając na otwarte równiny barbarzyńskiej Panonii. Można sobie wyobrazić wiele podobnych przepraw. Niektóre znajdowałyby się w dolnym biegu rzeki, na terenie obecnej Serbii czy Bułgarii – w Taurunum czy Durostorum. Inne na górnym Dunaju w Vindobonie (Wiedniu) czy Reginie (Ratyzbonie). Jeszcze dalej na północ, w Colonia Augusta (Kolonii), wyruszywszy z imperialnego zachodniego brzegu Renu, lądowało się na nie należącym do Rzymian wschodnim brzegu Germania Barbarica. W leżącym przy Murze Hadriana Luguvallium przejście przez bramę w kierunku północnym oznaczało opuszczenie prowincji Britannia i wejście na ziemie dzikich ponoć plemion kaledońskich (nie było jeszcze wówczas Anglii ani Szkocji). Określenia „rzymski” oraz „barbarzyński” kierują uwagę ku powracającej koncepcji, którą Rzymianie pozostawili w spadku wszystkim następcom. Chodzi tu o bardzo uproszczony i dyskusyjny pogląd, że wszystko, co związane z cesarstwem, było „cywilizowane”, wszystko zaś poza nim „barbarzyńskie”. Samo słowo „cywilizacja” pochodzi od łacińskiego cives – „obywatel”. Sugeruje to, że wyłącznie obywatele Rzymu posiadali atrybuty kultury wysokiej, które nie przysługiwały ludziom nie będącym jego obywatelami. Greckie słowo barbaros było początkowo określeniem każdego, kto mówił „blabla-bla” (jak byśmy to dziś powiedzieli), a nie po grecku. Z czasem nabrało jednak znaczenia pejoratywnego – ludzie tak nazywani mieli być nieokrzesani, zacofani i gorsi. Badania nad początkami pojęcia „barbarzyństwa”, które po Grekach podjęli Rzymianie, wyróżniają dwa przełomowe momenty. Pierwszy to VIII wiek p.n.e., gdy starożytni Grecy zetknęli się ze Scytami oraz innymi koczowniczymi ludami z pontyjskich stepów. Kolejny nastąpił trzysta lat później, gdy Grecy stali w obliczu porażki z ręki perskich najeźdźców, a wszyscy wielcy poeci oraz dramaturgowie złotego wieku przedstawiali napastników jako gorszych w imię greckiej solidarności i przetrwania. Co do Persów, ciekawe jest to, że wywodzili się oni ze starej i wyrafinowanej kultury, z którą w innych okolicznościach starożytna Grecja mogłaby nawiązać cieplejsze stosunki. Historia jednak potoczyła się tak, że Grecy odwrócili się od świata zewnętrznego, wybrali nastawienie, które nazwano by później „szowinistycznym” lub „ksenofobicznym”, oraz zapoczątkowali długotrwałą i szkodliwą tradycję pogardy dla „innych spoza Grecji”2 . Nie ma jednak wątpliwości, że idea Europy bierze początek od starożytnych Greków, którzy najczęściej wyrażali ją poprzez legendę. Pomijając legendy, idea Europy dojrzewała w organiczny sposób przez bardzo długi czas. Najlepiej uczynimy, przyglądając się najpierw trzem powracającym koncepcjom wiązanym z terminem „Europa”, a następnie badając ich ewolucję w czasie. Pierwsze działanie ma charakter czysto analityczny – daje odpowiedź na pytanie: czym jest Europa? Drugie przypomina pracę archeologa – polega na przesiewaniu pokładów czasu i określaniu kolejnych etapów rozwoju obecnej zbiorczej idei. Daje ono odpowiedź na pytanie: jak powstały poszczególne składniki europejskiej tożsamości? Jak wyjaśniłem we Wstępie do Europy3 , można wyróżnić trzy, częściowo zazębiające się warianty koncepcji Europy – geograficzny, cywilizacyjny oraz polityczny. Najprostszy wydaje się wariant geograficzny – przedstawia on Europę jako zachodni półwysep Eurazji. Historia Europy to wszystko, co wydarzyło się na tym półwyspie. Sprawa nie jest jednak tak prosta. Chociaż kształt półwyspu od północy, zachodu i południa jasno wytycza linia brzegowa, przebieg jego granicy lądowej na wschodzie zawsze był niejasny i ulegał zmianom. Obecna granica Europy poprowadzona wzdłuż pasma Uralu to linia arbitralna. Jest ona wynikiem konwencji stworzonej w XVIII wieku przez szwedzkiego geodetę na usługach carycy Katarzyny Wielkiej. To imperatorowa Rosji zadecydowała, że dawna, tradycyjna granica Europy na rzece Tanais (Don), ustanowiona rzecz jasna przez Greków, powinna zostać przesunięta daleko na wschód i objąć większą część imperium moskiewskiego. Konwencja ta utrzymała się przez ostatnich dwieście lat, nie należy jednak sądzić, że będzie trwać wiecznie. Drugi wariant Europy – jako nowej cywilizacji Zachodu – jest najbardziej skomplikowany i obejmuje najwięcej możliwości. Ograniczę się tutaj do stwierdzenia, że koncepcja ta rodzi poważny problem natury przestrzennej, ponieważ ludzie, którzy nieśli tę cywilizację, postanowili dotrzeć na wszystkie kontynenty świata. W początkowym stadium Europa była zlokalizowana na wspomnianym eurazjatyckim półwyspie. Jednak od XVI wieku Europejczycy zaczęli migrować do Nowego Świata, Australazji oraz części Azji. Bardzo trudno dokładnie ustalić, co jest tutaj centrum, a co peryferiami. Większość ludzi z praktycznych powodów zawęża pojęcie centrum do półwyspu europejskiego. Są jednak zwolennicy innych ujęć, w szczególności amerykańscy orędownicy „cywilizacji zachodniej”, którzy twierdzą, że Ameryka Północna czy Australia stanowiły integralną część tej samej cywilizacji od początku wielkiej migracji przez ocean. Trzeci wariant ma naturę polityczną. Idea politycznej Europy pozostawała przez wiele stuleci utopią i nieosiągalnym ideałem. Jednak po drugiej wojnie światowej polityczna Europa – czyli obecnie Unia Europejska – urzeczywistniła się jako żywy i wzrastający organizm. Zgodnie z traktatem rzymskim z 1957 roku wszyscy sygnatariusze zobowiązują się dążyć do „coraz ściślejszej unii”.